La construcción del descubrimiento: Crónica de Guiné, el Tratado de Tordesillas y los fundamentos de la soberanía colonial ibérica (1453-1494)
Main Article Content
Keywords
Imperios de la Edad Moderna, soberanía colonial ibérica, expansión portuguesa, descubrimiento marítimo, Crónica de Guinea, Tratado de Tordesillas, disputas territoriales atlánticas
Resumen
Este artículo examina el surgimiento del concepto de “descubrimiento” a finales del siglo XV, en el contexto de las disputas territoriales y marítimas entre Portugal y Castilla-Aragón. A través del análisis de textos clave como la Crónica de Guinea, de tratados como los de Alcáçovas-Toledo (1479-1480) y Tordesillas (1494), y del papel cambiante del papado, el artículo muestra cómo Portugal transformó la base de sus reivindicaciones de derechos en el Atlántico, pasando de una autoridad apostólica cristiana a una legitimación basada en el descubrimiento marítimo. Este cambio, influido por las dinámicas políticas en transformación de la cristiandad occidental, se refleja en textos como la Crónica de Guinea, que fue reelaborada para alinearse con las ambiciones marítimas portuguesas. El artículo destaca cómo los conflictos ultramarinos, especialmente a través de tratados y textos fundacionales, contribuyeron a establecer el “descubrimiento” como una herramienta para legitimar la expansión europea. De esta manera contribuye para la revisión crítica del legado del descubrimiento, subrayando las complejidades de las narrativas imperiales europeas y sus impactos duraderos sobre las sociedades indígenas.
Descargas
Referencias
As Gavetas da Torre do Tombo: Gaveta I-II. (1962). (Vol. 1, pp. 920-923). Centro de Estudos Históricos Ultramarinos.
Asencio Calatayud, J. P. (2006). Cronista oficial de Aspe (Alicante): Don Guitierre de Cárdenas, Señor de Aspe. In Asociación Española de Cronistas Oficiales: xxxii Congreso Nacional (p. 235). Asociación Española de Cronistas Oficiales.
Axelson, E. (1988). The Dias Voyage, 1487-1488. Toponymy and Padrões (Série Separatas, No. 189). Centro de Estudos de História e Cartografia Antiga, Instituto de Investigação Científica Tropical.
Boxer, C. R. (1970). The problem of the native clergy in the Portuguese and Spanish empires from the sixteenth to the eighteenth centuries. Studies in Church History, (6), 85-105. https://doi.org/10.1017/S0424208400004873.
Brown, M. B. (2009). Science in Democracy. Expertise, Institutions, and Representation. MIT Press.
Bula “Dudum Siquidem” del Papa Alejandro VI a los Reyes Católicos, ampliando su dominio sobre las tierras que pudiesen descubrir hacia el occidente y sur, y las que existiesen hacia el occidente, sur y oriente de las Indias. (1493, September 26). mp-bulas_breves, 3, Archivo General de Indias. https://n9.cl/dju5zt.
Bula do Papa Sisto IV ‘Aeterni regis clementia’ pela qual aprovou e confirmou as bulas de Nicolau V e Calisto III pelas quais foram concedidas aos reis de Portugal todas as ilhas e terra firme, assim descobertas como por descobrir desde o Cabo Bojador e Cabo Não por toda a Guiné até à Índia e a jurisdição espiritual delas à Ordem de Cristo. (1481, June 21). Bulas, mç. 26, n. 10 / Código de Referência: pt/tt/bul/0026/000010, Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt).
Carta de D. Affonso V, de 13 de Julho de 1474 pela qual confirma o cargo de capitão donatario da Ilha de Santa Maria, feito por D. Beatriz como tutora de seu filho, a João Soares de Sousa, em carta de 12 de Maio do dito anno. (1878). Archivo dos Açores: Historia Açoriana - Volume Primeiro (Vol. 1, pp. 15-18). Typ. do Archivo dos Açores.
Carta de D. Afonso V outorgando e concedendo à Ordem de Cristo a espiritualidade da Guiné, Núbia e Etiópia, sendo seu administrador o Infante D. Henrique. (1454, June 7). Colecção Especial, cx. 35, n. 8 / Código de Referência: pt/tt/cesp/35/08, Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt).
Castanheda, F. L. de. (1552-1561). História do descobrimento & conquista da India pelos portugueses. n. p.
Cohen, I. B. (1985). Revolution in Science. Harvard University Press.
Cópia do traslado autêntico da Bula “Inter caetera Divinae Majestati” do papa Alexandre VI pela qual concedeu a D. Fernando de Castela, à rainha D. Isabel e a todos os seus sucessores, todas as ilhas e terra firme descobertas e por descobrir, desde o Setentrião até ao Meio Dia, tirada por uma linha desde o Polo Norte ao Polo Sul, a cem léguas das ilhas dos Açores e de Cabo Verde para Ocidente. (1494, May 4). Gavetas, Gav. 10, mç. 11, n. 16 / Código de Referência: pt/tt/gav/10/11/16, Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt).
Cordeiro, L. (1892). Descobertas e descobridores: Diogo Cão - Memoria apresentada á 10a sessão do Congresso Internacional dos orientalistas (pp. 18-21). Imprensa Nacional.
Cortesão, J. (1926). Africa Nostra - III: O Âmbito da Obra do Infante. Boletim Geral das Colónias, (10), 3-15.
Cortesão, J. (1940a). Teoria do sigilo. In Congresso do mundo português (Vol. 11, Tomo 1, pp. 1-19). Comissão Executiva dos Centenários.
Cortesão, J. (1940b). Teoria Geral dos Descobrimentos Portugueses. A geografia e a economia da Restauração. Seara Nova. https://n9.cl/eihf9k.
Cortesão, J. (1990). Os descobrimentos portugueses. Volume iii. In J. Cortesão, Obras completas. Descoberta do Mundo (Vol. 3, pp. 651-660). Imprensa Nacional-Casa da Moeda.
Escalante, B. de. (1577). Discurso de la navegación que los Portugueses hacen a los reinos y provincias del Oriente.
Faria e Sousa, M. de. (1666). Asia Portuguesa. s. p. https://purl.pt/27182.
Galvão, A. (1563). Tratado que compôs o nobre & notável capitão Antonio Galuão, dos diversos & desvairados caminhos, por onde nos tempos passados a pimenta & especiaria veio da Índia às nossas partes, & assim de todos os descobrimentos antigos & modernos, que são feitos até a era de mil & quinhentos & cinquenta. Casa de Ioam da Barreira. https://purl.pt/15321.
Iffamte dom Amrrique Imventor dellas, semtindo o dapno que os taes estantes podiam fazer, defemdeo que nam fosem hi consemtidos. (1881). Archivo dos Açores: Historia Açoriana - Volume Terceiro (Vol. 3, p. 10). Typ. do Archivo dos Açores.
Instruções do rei D. João III ao comendador-mor relativas às negociações com os Reis Católicos sobre as pescarias na Guiné. (1490?). Gavetas, Gav. 2, mç. 10, n. 23 / Código de Referência: pt/tt/gav/2/10/23, Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt).
Leitura Nova, liv. 1 [Livro 1 de Além-Douro]. (1521). Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt), Cota atual: Leitura Nova, liv. 1 / Código de referência: pt/tt/ln/0001.
Lencart, J. (2018). Livro da Regra e Definições da Ordem de Cristo por Fr. Pedro Álvares Seco. Cepese.
Lopes, P. C. (2022). Frontier, identity constructions and environment. Water as an essential condition for viewing the Muslim other in the journey to the Iberian Peninsula by the physician Hieronymus Münzer (1494-1495). Fronteira: Journal of Social, Technological and Environmental Science, 11(2), 116-130. https://doi.org/10.21664/2238-8869.2022v11i2.p116-130.
Marcocci, G. (2019). Jesuit missions between the papacy and the Iberian crowns. In I. G. Županov (Ed.), The Oxford Handbook of the Jesuits (pp. 241-265). Oxford University Press.
Miller, R. J., Ruru, J., Behrendt, L., & Lindberg, T. (2010). Discovering Indigenous Lands. The Doctrine of Discovery in the English Colonies. Oxford University Press.
Muñoz Gómez, E. (2022). Jerónimo Münzer y Fernando Gallego. Notas para interpretar el retablo perdido de la Catedral de Zamora. Matèria. Revista internacional d’Art, (20), 61-84. https://doi.org/10.1344/Materia2022.20.3.
Münzer, H. (1495a). BSB Clm 431 [De inventione Africae maritimae et occidentalis videlicet Guineae per Infantem Heinricum Portugalliae]. Bayerische StaatsBibliothek (BSB Clm 431), fols. 280-291.
Münzer, H. (1495b). BSB Clm 431 [Itinerarium sive peregrinatio excellentissimi viri artium ac utriusque medicine doctoris Hieronimi Monetarii de Feltkirchen civis Nurembergensis]. Bayerische StaatsBibliothek (BSB Clm 431).
Münzer, H. (1930). ‘Itinerário’ do Dr. Jerónimo Munzer. (B. de Vasconcelos, Trans.). O Instituto, 80(5), 541-569.
Münzer, H. (1932). ‘Itinerário’ do Dr. Jerónimo Munzer. (B. de Vasconcelos, Trans.). O Instituto, 83(12), 151-152.
Münzer, H. (1932). Heinricum autem quia innubilis mansit, cepit fratris Eduardi filium Fernandum dictum in heredem, fecitque eum dominum totius illius partis, quam ultra Caput Viride invenit et inventurus esset cum insulis omnibus Oceani occidentalibus. (B. de Vasconcelos, Trans.). O Instituto, 83(12).
Münzer, H. (2014). Dr. Hieronymus Münzer’s Itinerary and the Discovery of Guinea (J. Firth, Trans.). James Firth.
Önalan, H. (2021). Yüzyıl portekiz keşiflerinin afrika’da tezâhürü ve bir hâkimiyet göstergesi olarak padrão sembolü. Tarih Araştırmaları Dergisi, 40(70), 206-228. https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.908488.
Pagden, A. (1993). European Encounters with the New World. From Renaissance to Romanticism. Yale University Press.
Peruzzo, E. H. (2018). Jaime Cortesão, trajetória intelectual e projeto historiográfico (1910-1960) (PhD Dissertation). Universidade de São Paulo. https://doi.org/10.11606/T.8.2019.tde-14022019-114945.
Pina, R. de. (1500). Crónicas no. 17 [Crónica de D. Afonso V, por Rui de Pina]. pt/tt/crn/17, Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt), fols. 105-107.
Portugal Comissão Executiva das Comemorações do Quinto Centenário da Morte do Infante D. Henrique. (1962). Monumenta henricina: Volume IV (1431-1434) (Vol. 4). Comissão Executiva das Comemorações do V Centenário da Morte do Infante D. Henrique.
Portugal Comissão Executiva das Comemorações do Quinto Centenário da Morte do Infante D. Henrique. (1971). Monumenta henricina: Volume XII (1454-1456) (Vol. 12). Comissão Executiva das Comemorações do V Centenário da Morte do Infante D. Henrique.
Ratificação do Tratado de Alcáçovas feita e assinada por D. Fernando e D. Isabel, reis de Castela, Leão e Aragão, e entregue a Fernando da Silva para a dar ao Rei e ao Príncipe de Portugal. (1480, March 6). Gavetas, Gav. 17, mç. 6, n. 16 / Código de Referência: pt/tt/gav/17/6/16, Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt). pt-tt-gav-17-6-16_m0028_derivada-m0029_derivada.
Ratificação do Tratado de Tordesilhas feito com D. João II, assinada por D. Isabel e D. Fernando, reis de Castela, Leão e Aragão, e por seu filho, o Príncipe D. João. (1494, July 2). Gavetas, Gav. 17, mç. 2, n. 24 / Código de Referência: pt/tt/gav/17/2/24, Arquivo Nacional da Torre do Tombo (antt).
Russell, P. E. L. (2000). Prince Henry “the Navigator”: A life. Yale University Press.
Santarém, M. F. de B. e S. (1841). Memoria sobre a prioridade dos descobrimentos portuguezes na costa d’Africa occidental: Para servir de illustração á Chronica da conquista de Guiné por Azurara. J.-P. Aillaud.
Saunders, A. C. de C. M. (1982). The Depiction of Trade as War as a Reflection of Portuguese Ideology and Diplomatic Strategy in West Africa, 1441-1556. Canadian Journal of History/Annales Canadiennes d’Histoire, 17(2), 220-221. https://doi.org/10.3138/cjh.17.2.219.
Seco, P. Á. (1579-1571). Compilação das escrituras da Ordem de Cristo - Tomo II ou segunda parte (Manuscript). Folio 29.
The Discovery of the Original Dias Cross. (1941, November). Public Works of South Africa, 7(37), 5-6.
Zurara, G. E. de. (1453). Portugais 41 [Crónica dos feitos da Guiné] (Manuscript). Fonds Portugais, 41 | Variante de Cota Port. 41 | Olim Fonds du Supplément français, 236, Bibliothèque Nationale de France, fol. 157v.
Zurara, G. E. de. (1453). Portugais 41 [Crónica dos feitos da Guiné] (Manuscript). Fonds Portugais, 41 | Variante de Cota Port. 41 | Olim Fonds du Supplément français, 236, Bibliothèque Nationale de France, fol. 6r.
Zurara, G. E. de, & Fernandes, V. (1506-1510). Codex Hispanus 27 [Manuscrito Valentim Fernandes]. Cod.hisp. 27, Bayerische StaatsBibliothek, fol. 216r.